محافظت از کودکان در فیس بوک
سید احمد حسینی قورتانییادداشت ها
آزمایشگاه داده و حکمرانی
ناشر : مدیریت ارتباطات
سال نشر : دی 1399
مقدمه
فنّاوری را معمولاً شبکه‌ای از ماشین‌ها و ابزارهایِ فنّی می‌دانند که آدمیان به مدد علم و مهندسی، آنها را به عنوان وسیله‌ای برای تسهیل امور و نیل به مقاصد خود ساخته و پرداخته‌اند. گاهی نیز تکنولوژی به شیوه‌های فنّیِ ساختن و پرداختن ابزارها و وسایل اطلاق می‌گردد. این وصف از آن جهت که ما وسایلِ تکنیکی را به کار می‌بریم صحیح است، اما عیبش این است که ما را به این توهّم دچار می‌کند که این وسایل و روش‌ها را با اختیار یا بر اثر پیشرفتِ قهری، ساخته و ابداع کرده‌ایم و با آنها هرچه بخواهیم میکنیم و هر وقت بخواهیم از آنها رو می‌گردانیم یا از میان آنها صرفاً مفیدها را برمی‌گزینیم و مضرها را وامیگذاریم. از لوازم این توهّم یکی هم این است که لابد اگر تکنولوژیِ مضر وجود دارد آن را بَدان و فاسدان به قصدِ سوء‌استفاده ساخته‌اند، زهی خیال باطل (نقل به مضمون از بیانات دکتر داوری اردکانی).
تعبیرِ امروزینِ تکنولوژی بر ابزار (instrument) انگاشتنِ آن کمتر اصرار می‌ورزد؛ بلکه آن را یک برساخت اجتماعی (social construction) در نظر می‌گیرد که بر حیات اجتماعی تأثیر می‌گذارد و از آن تأثیر می‌پذیرد، مانند شبکه‌های اجتماعی که هم خود بر اساس محتوا و افراد فعّالِ در آن قَوام می‌یابد و هم بر جامعه تأثیر به‌سزایی دارد.
شبکه‌های اجتماعی یکی از بارزترین مصنوعات تکنولوژی محسوب می‌شوند که دنیا و امورات ما را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند. این تکنولوژی هم می‌تواند مفید و کارآمد و هم می‌تواند مضر و دارای تبعاتی جبران‌ناپذیر باشد. این گمان که آدمی به انتخاب خود می‌تواند محاسن آن را برگزیند و از معایب آن دوری کند، ساده‌اندیشی است. در این جا مجال بحث در این باب را ندارم، فقط به یکی از دلایل آن به صورت گذرا اشاره می‌کنم و آن این است که خودِ تکنولوژی (در این جا شبکه‌های اجتماعی) می‌تواند معیارهای درست و نادرست را تغییر دهد و نیک را بد و بد را مستحسن جلوه دهد و الخ.
این فضا که با مجموعه‌ای از کدها و رمزها سامان یافته است، افراد را در خود فرو می‌برد و چنان می‌کند که چشم‌ها و گوش‌ها لاجرم از طریق آنها چیزها را ببینند و فراگیرند. به عبارتی هرچیزی که در این فضا ورود می‌یابد، اعم از فلسفه، هنر، تصویر، مذهب، شایعه، پورن، خشونت، سیاست و غیره، لاجرم رنگ و بوی آن فضا را تغییر می‌دهد و کالایی می‌گردد برای مشتریانِ حاضر در آن فضا که طیفی گسترده با سلایق و خواسته‌های متنوع‌اند.
طبق دیدگاهی که اخیراً در فلسفه تکنولوژی مطرح گردیده است، اطلاق «خوب» یا «بد» بر اطلاعات و داده‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی فی‌نفسه و به صورت آبجکتیو امکان‌پذیر نیست؛ یعنی نمی‌توان گفت فلان نوشته یا بهمان تصویر در فیس‌بوک «بد» و یا «خوب» است، اما همه بر این قول توافق دارند که «هر فردی نباید از هر داده‌ای بهره ببرد»، چه بسا که آن داده برای آن فرد بد و برای دیگری خوب باشد. مثلاً تصاویر پورن برای کودکان زیر 13 سال نامناسب است ولی برای یک سکسولوژیست می‌تواند مفید باشد (حکایتِ متاعی که نباید دست نااهل بیوفتد...).
لذا این وظیفه‌ی سیاست و حکومت است که متناسب با فرهنگ جامعه، و با در نظر گرفتن این اصل که «هر مطلبی نباید دست نااهل بیوفتد» تدابیر و تمهیداتی بیاندیشد و اصطلاحاً در این زمینه، قانون‌گذاری‌های لازم را انجام دهد.
مثلاً کشور ایران در مواجهه با مضرات فیس‌بوک، قانونی مبنی بر فیلتر کردن این ابزارِ کارآمد را تصویب نمود که عملاً این سیاست، افراد را از بهره‌بردن از محاسن این شبکه‌ی اجتماعی نیز محروم کرد.
کنترل کودکان در مواجهه با فیس‌بوک
امروزه شبکه‌های اجتماعی و سرآمد همه‌ی آنها فیس‌بوک، نقشی انکارناپذیر و جدانشدنی در زندگی ما در جای‌جای این سیاره‌ی خاکی دارند. از گذاشتن یک استاتوس و ابراز عقیده‌ای گرفته تا اعلان خشنودی و ناخشنودی از یک عکس یا ویدیویی که در آن سوی جهان روی صفحه‌ی شخصی شما می‌آید یا آن را بر صفحه‌ی فردی دیگر می‌گذارید، در یک کلام، این تکنولوژی بر حیات اجتماعی ما تأثیرگذار است و یک برساخت اجتماعی محسوب می‌شود.
در اینجا به محسنات این فضا اشاره‌ای نخواهیم کرد و البته همه به آن وقوف داریم. آنچه محل بحث است، نحوه‌ی جلوگیری از مضرات فیس‌بوک برای اقشار خطرپذیر جامعه، به ویژه کودکان و نوجوانان است.
به طور کلی مسئله‌ی صیانت از کودکان توسط والدین (parental control) در فضای مجازی و اقداماتی که در این راستا انجام می‌گیرد در سه سطح قابل بررسی می‌باشد:
1- شبکه (network): در این سطح ابزارهایی مخصوصِ کودکان و نوجوانان طراحی می‌گردد که دارای یک‌سری محدودیت‌ها در زمینة دسترسی می‌باشد. مثلاً سیمکارت یا مودم‌هایی که قابلیت اتصال به vpn از آنها سلب شده است و یا سرعت آپلود ویدیو در آن بسیار پایین است.
2- ابزار(device): در این سطح والدین نرم‌افزاری را در سیستم عامل خود نصب می‌کنند که با اجرای این برنامه، محدودیت‌هایی در ابزار مربوطه اعمال می‌شود که دسترسی کودکان به اطلاعات نامناسب و نامربوط را منع و محدود می‌کند. در ادامه به برخی از نرمافزارها و ابزارهای کنترل والدین بومی اشاره میکنیم. این ابزارها بهطور عمده در دو سطح سختافزار (سیمکارت، مودم) و یا نرمافزار (سامانهعامل و برنامه کاربردی) پیادهسازی و عرضه میگردند. گفتنی است در حال حاضر به دلیل فقدان استقبال جدی و تقاضای عمومی برای استفاده محصولات تولیدشده بومی در این حوزه، اکثر قریب به اتفاق این ابزارها با بحران مالی و ورشکستگی مواجه هستند. به ذکر نام برخی از آنها در این جستار اکتفا میکنیم:
- کنترل والدین و توسعه راهکارهای هوشمند امین (انارستان)
- دنیای درسا
- نرمافزار کنترل والدین سانیار محصول شرکت آروکو فناوران پیشگام
- برنامک کنترل فرزند شقایق
- برنامک کنترل تماس و پیامک فرزند محصول گروه شارکو
- و غیره.
3- درون برنامه (in app): در این سطح، برنامه یا شبکه‌ی اجتماعیِ مفروض، قوانین و راهکارهایی را در جهت صیانت از کودکان در نظر می‌گیرد و در برنامة خود ترتیب اثر می‌دهد. مانند استفاده از قابلیت‌های هوش مصنوعی در یوتیوب در جهت پالایش محتوا که شرح آن در این مقال نمی‌گنجد.
در اینجا به بررسی مورد (3 ) در شبکه اجتماعی فیس‌بوک خواهیم پرداخت.
مارک زاکربرگ، بنیانگذار فیس‌بوک مدعی است که داشتن حساب کاربری در این شبکة اجتماعی برای کودکانِ زیر سن قانونی (زیر 13 سال)، تهدید کننده و مخاطره‌آمیز نیست و تمهیدات کاپا (COPA) (محافظت از حریم خصوصی آنلاین کودکان) در ممنوع کردن حضور کودکان در این شبکه بزرگ اجتماعی افراطی و غلط است. اما جامعه‌شناسان و روانشاسان چنین عقیده‌ای ندارند و مدعی‌اند که برخی اطلاعات برای یک سری از رده‌های سنی مناسب نیست و لذا بایستی تدابیری اندیشید. فیس‌بوک در این باب تدابیر زیر را اندیشیده است:
1- ثبت حساب‌کاربری با سن قانونی
در آغاز این تدبیر اتخاذ گردیده است که وقتی شخصی یک شناسة کاربری جدید در فیس‌بوک ایجاد می‌کند بایستی تاریخ تولد خود را ثبت نماید. به عبارتی فیس‌بوک از کاربران خود می‌خواهد (انتظار دارد) که تاریخ دقیق و واقعی تولد خود را وارد نمایند. اگر سن آنها زیر 13 سال باشد، اجازة ثبت‌نام نخواهند داشت. اما چنانچه در ردة سنی 13 تا 18 سال قرار گیرند، به دلیل کم بودن سن، نیاز به برخی اقدامات حمایتی خاص خواهند داشت.
البته باید به این نکته واقف بود که بر اساس بررسی‌های انجام شده در ژوئیه سال 2010، 37 درصد از کودکان 10 تا 12 ساله در این سایت عضو بودند و این بدان معناست که هریک از این کودکان برای برخورداری از خدمات این سایت، در مورد سن خود، متوسل به دروغ‌گویی شده‌اند.
در یک گزارش مطرح شده است که حدود 5/7 میلیون کاربر زیر 13 سال در این شبکه فعالیت دارند. فیس‌بوک جزو محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی است و از نظر ظاهری و در بادی امر خطرناک به نظر نمی‌رسد. در شرایط ایده آل، مکانی عالی برای کودکان در برقراری ارتباط با خانواده و تعامل با دوستانشان خواهد بود. حال این سؤال مطرح است که آیا فیس‌بوک برای کودکان فضایی ایمن است یا خیر؟ پاسخ خیر است. زیرا مطالب و تصاویری در این شبکه‌ی اجتماعی یافت می‌شود که برای این رده‌ی سنی می‌تواند آسیب‌زا باشد.
2- پیام رسان فیس‌بوک برای کودکان زیر 13 سال
براساس سیاست شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای پیام‌رسانی مانند اسنپ‌چت، اینستاگرام و فیس‌بوک، کودکان زیر 13 سال نمی‌توانند حساب کاربری شخصی داشته باشند. شرکت فیس‌بوک با ارئه‌ی پیام‌رسان مسنجر کیدز (messenger kids) اعلام میدارد که این ابزار مخصوص کودکانی است که به سن قانونی برای داشتن حساب کاربری نرسیده‌اند. هدف از طراحی این مسنجر، ایجاد محیطی کنترل شده برای کودکانی است که در هر صورت به گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها دسترسی دارند. این شرکت برای مقدمات طراحی این پیام‌رسان، ماه‌ها به مصاحبه و مشورت با کارشناسانِ رفتار کودک پرداخته است. این پیام‌رسان که قابلیت فرستادن پیام، عکس و ویدئو و همچنین ارتباط تصویری و صوتی را دارد، در اولین قدم برای عضویت کودکان اجازه والدین آنها را درخواست می‌کند.
سخن آخر
طبق پژوهشی که صورت گرفته، فیس‌بوک به جز ثبت دقیق تاریخ تولد که توسط کاربر انجام می‌گیرد و ساخت پیام‌رسان کودکان، فعالیت جدّی دیگری در مسئلة صیانت از کودکان انجام نداده است.
به همین دلیل برخی از کشورها سیاست‌های خاصی را در پذیرش و بومی‌سازی این تکنولوژی در پیش گرفته‌اند و برای صیانت از کودکان تدابیری اندیشیده‌اند. برخی از این تدابیر فعلاً در بادی نظر می‌باشد و برخی از آنها نیز عملیاتی شده‌اند.
مثلاً کشور انگلیس از شبکه اجتماعی فیس‌بوک درخواست کرده تا دکمه لایک را به گونه‌ای حذف کند که تنها افراد بالای 18 سال بتوانند از آن استفاده کنند. این درخواست در قالب مجموعه‌ای از 16 قانون جدید انگلیس برای استفاده افراد زیر 18 سال از شبکه‌های اجتماعی تنظیم شده است. لازم به ذکر است که الگوریتم‌های فیس‌بوک به گونه‌ای است که بر اساس لایک‌هایی که کاربر انجام می‌دهد، پست‌های مشابه را برای وی به نمایش در می‌آورد. پیش‌نویس این طرح برای اعمال محدودیت‌هایی در زمینه استفاده از شبکه‌های اجتماعی مدتی است توسط نهادهای نظارتی و رگولاتوری انگلیس آماده شده است اما هنوز به مرحله‌ی عملیاتی نرسیده است.
از جمله دیگر درخواست‌های مطرح شده می‌توان به ممنوعیت ردگیری جوانان، تقویت سیستم کنترل سن واقعی کاربران شبکه‌های اجتماعی با هوش مصنوعی، محدود کردن جمع‌آوری، استفاده و به اشتراک‌گذاری داده‌های مربوط به افراد زیر 18 سال و اطلاع‌رسانی به کودکان در مورد کنترل یا عدم کنترل فعالیت‌های آنلاین آنها اشاره کرد.
هدف از این درخواست‌ها کنترل رفتارهای احساسی و گاه خطرناک افراد کم سن و سال در شبکه‌های اجتماعی و حفاظت بیشتر از آنها در محیط دیجیتال است. همچنین مجازات‌هایی تا سطح 20 میلیون یورو برای شرکت‌های متخلف در این زمینه در نظر گرفته شده است.